सारं काही पाण्यासाठी.

 निर्मला फार्म -भाग सात - सारं काही पाण्यासाठी.

पार्ट वन -

आमच्या शेतात तीन विहिरी आहेत. एक- घरामागची विहीर. आम्ही ज्या वस्तीवर राहतो तेथील घराच्या मागे ही विहीर आहे म्हणून तीचे नाव 'घरामागची विहीर'.माझ्या जन्मापूर्वी ती खोदलेली होती . अगदी 80ज् पर्यंत विहीर माणसांमार्फत खोदली जात असे.म्हणजे पारेने सुरुंग खोदले जात असत, त्यात सुरुंगाची दारू भरली जात असे, सुरुंगाची वात माणूस पेटवून पायऱ्यावरून पळत विहिरी बाहेर येत असे, विहिरीतील माल माणसे पाटीने बाहेर काढत असत,सगळं काम लेबर ओरिएंटेड होते.ही विहीर आकाराने वीस बाय वीस फूट आहे . या विहिरीवर बैलांची मोट चालत असे.मोट चालविली जात असताना मी पाहिली होती.त्याकाळी या विहिरीवर वडवान, थारोळे होते. आता मोट, नाडा, सोल, वडवान,थारोळे,रहाट,इ. गोष्टी नामशेष झाल्या आहेत.आता तिथे केवळ  थारोळे, वडवान होतेचे अवशेष शिल्लक आहेत.पुढे या विहिरीवर किर्लोस्कर कंपनीचे इंजिन आले, तेही जावून त्यानंतर इलेक्ट्रिक मोटर आली. आकार लहान, पाणी कमी म्हणून सध्या तिचा शेतासाठी फारसा उपयोग होत नव्हता. तरीही या विहिरीवरील इलेक्ट्रिक मोटरची बिले मात्र मी नियमित भरत आलो आहे.यावेळी विचार केला तिचा आकार तेहतीस बाय तेहतीस फूट करू आणि शक्य झाल्यास खोली वाढवू. यामुळे पाण्याचे नवीन झरे सुरु झाले,पाणी वाढले तर आनंदच आहे.माणूस नेहमी आशेवर जगत असतो. विहिरीचा आकार मोठा करून त्यात उजनी लिफ्टचे पाणी सोडून पाण्याचा साठा करता येईल. या विहिरीवरुन ड्रीप इर्रीगेशन करून आठ, दहा एकर शेती कायम बागायती करता येईल.मुळात तीन पैकी एका विहिराच चांगले पाणी आहे. त्यामुळेच तर मला 2014 साली उजनी जलशयातून उपसा जलसिंचन योजना करावी लागली.उपलब्ध पाण्याचा पुरेपूर आणि योग्य वापर करायचा असेल तर ड्रीप इर्रीगेशन हाच उपाय आहे.

दुसऱ्या विहिरीचे नाव 'नवी विहीर'. माझ्या वडिलांनी 1971 मध्ये ती खोदली.ही विहीर तेहतीस बाय तेहतीस फूट असून हिला चांगले पाणी आहे. या विहिरीच्या दक्षिण,

पश्चिम, उत्तर बाजूच्या गट नंबर मधील शेजारच्या शेतकऱ्यांनी नवीन विहिरी खोदल्या आहेत परंतु याचा माझ्या विहिरीच्या पाण्यावर जराही परिणाम झाला नाही. माझ्या विहिरीच्या पाण्याचे नैसर्गिक स्रोत आहेत तसेच अखंड चालू ठेवल्याबद्दल मी परमेश्वराचा तसेच निसर्ग देवतेचा खूप खूप ऋणी आहे. या विहिरीला मी खास मालेगाव वरून माणसे बोलवून रिंग टाकून बांधून घेतले आहे.यावेळी या विहिरीतील गाळ काढायचे नियोजन होते पण विहिरीत पाणी जास्त असल्यामुळे ते शक्य झाले नाही.असल्या दुष्काळ आणि उन्हाळ्यात पाणी गाळ काढू देत नाही ही समाधानाचीच गोष्ट आहे.

तिसरी विहीरीचे नाव 'मोठी विहीर'. मी ती 2000 साली खोदली.या विहिरीचा आकार वीस बाय तीस मीटर आहे.म्हणजे मोठं शेततळं किंवा जलतरण तलाव.पण दुर्दैवाने खाली बत्तीस फुटावर एकमुखी पाषाण लागला त्यामुळे तीचे खोलीकरणाचे काम थांबवावे लागले.तीला उभे, आडवे बोर मारले आहेत पण त्याचाही फारसा उपयोग झाला नाही. या विहिरीला पाऊस पडल्यापासून पुढे फेब्रुवारी, मार्च पर्यंत चांगले पाणी असते. गेल्या चोवीस वर्षात याविहिरीत बराच गाळ साठला होता. तो यावर्षी काढण्याचा निर्णय घेतला. स्टॉक आणि फेब्रुवारी, मार्च पर्यंत पाण्याचा योग्य उपयोग हा उद्धेश आहे.

थोडक्यात काय तर मोठ्या विहिरीचा गाळ काढणे आणि घरामागील विहीर मोठी करणे. कशासाठी तर पाण्यासाठी. कसे तर वाचा पार्ट टू...

पार्ट टू -

गाळ काढण्याचे काम 'यारी'ने केले जाते.एक तर हे काम उक्ते घेतले जाते. उक्ते म्हणजे या कामासाठी अंदाजे जो खर्च येईल तो किंवा जी रक्कम ठरेल ती द्या, मग काम पूर्ण करण्याची जबाबदारी यारी वाल्याची. दुसरं म्हणजे हे काम हजेरीत केले जाते. याच्या टर्मस आणि कंडिशनस पुढील प्रमाणे असतात.जिथे काम चालू आहे तिथून तुमच्या विहिरीवर यारी आणण्याचा खर्च, सहा- सात कामगार असतात, प्रत्येक मजुराची मजुरी 600₹ प्रमाणे आणि ऑपरेटर सह यारी भाडे दररोज 2000₹ प्रमाणे शेतकऱ्याला द्यावे लागते. दररोज काम सूरू होण्यापूर्वी विहिरीतील पाणी उपसा करण्याची जबाबदारी विहीर मालकाची. विहिरीत पाणी असल्यामुळे लेबर बसून राहिले तर मजुरी द्यावी लागेल,इ.अजून काही छुपे खर्च असू शकतात.

याशिवाय गाळ काढणे, विहीर खोदकाम करणे ही कामे मोठमोठ्या एक्सकॅव्हेटर मशीनने केली जातात. पोकलेन, ह्युंदाई, इ. कंपन्याचे एक्सकॅव्हेटर उपलब्ध आहेत.चाळीस, पन्नास, साठ फूट बूम आणि स्टिक असलेले एक्सकॅव्हेटर आहेत.मला नव्या आणि इतर दोन विहिरीसाठी हे दोन्ही पर्याय वापरावे लागणार होते. नव्या विहिरीचे पाणी निघत नसल्यामुळे यारी रद्द करावी लागली. इतर दोन विहिरीसाठी सतीश करे यांचे एक्सकॅव्हेटर सचिन डोंगरे यांच्या मार्फत तीन महिने आधीच रिजर्व केले होते.

22 मे रोजी मशीन उपलब्ध झाले आणि पाच वाजता मोठ्या विहिरीचा गाळ काढण्याचे काम सुरु झाले. यापूर्वीच्या कामापासून हे मशीन माझ्या शेतात आणण्याचा 6000₹ ट्रक ट्रॉली वाहतूक खर्च मला द्यावा लागला. मशीन ट्रॉली मधून उतरले की त्यांचे टाइम मीटर सूरू झाले. या टाइम मीटरचा रेकॉर्डसाठी फोटो घेतला. मे महिन्यात पन्नास फूट बूम,स्टिकच्या मशीनचे तासाचे भाडे मागणी जास्त असल्याने 3800,4000 ₹ तास प्रमाणे सांगतात. पण मी हे मशीन 3300₹ प्रमाणे आधीच बुक केलेले होते.तरीही मशीन शेतात यायच्या दिवशी सतीश करे यांनी भाडे 4000, 3800 सांगायला सुरुवात केली. अशा वेळी सचिन डोंगरे माझ्या मदतीला धावून आले. मला 3300 दर ठरलेला असताना दर वाढवून मागितला जातोय हे सचिन डोंगरे यांना सांगितल्याबरोबर त्यांनी सतीश करे यांना कॉन्फरेन्स कॉलवर घेतले आणि त्यांचा मैत्रीचा आणि व्यावसायिक संबंधचा हक्काने उपयोग करून माझ्यासाठी क्रेडिट वापरले. त्यांना योग्य शब्दात हे काम 3300 रुपये प्रमाणेच करावे लागेल असे सांगितले. शिवाय माझ्याबद्दल त्यांनी चांगले उदगार काढले. या मदतीबद्दल मी सचिन डोंगरे यांचा खूप आभारी आहे.

मोठ्या विहिरीचा गाळ काढण्यासाठी बारा तास लागले.

एखादा शेतकरी विहिरीतील गाळ काढणे,नवीन विहीर खोदने , पाईपलाईन करणे, लिफ्ट योजना राबवितो तेव्हा बऱ्याचदा शेतकऱ्याने सोसायटी मधून किंवा बँकेतून किंवा खाजगी यंत्रणेतून कर्ज घेतलेले असते.

मंत्र्यापेक्षा त्याच्या खाजगी सचिवाचाच रुबाब जास्त असतो. तसं अशा कामात एक्सकॅव्हेटर मशीन मालकापेक्षा मशीन ऑपरेटरचाच रुबाब जास्त असतो. एकतर माझी सर्व कामे जुनीच आहेत त्यात सुधारणा केल्या जात आहेत. पहिल्याच दिवशी मशीन ऑपरेटर मला म्हणे, साहेब काम सुरु करण्यापूर्वी पूजा नाही केली. पूजेत दक्षणा ठेवली जाते, ती तरी द्या. माझी चहा, पाण्याची तरी सोय करा. लोकं पूजेत हजार, दीडहजार रुपये ठेवतात, हजारीक रुपये चहा, पाण्याला देतात. याबद्दल मी थोडी नाराजी दाखविली तर मला म्हणे, " कसं आहे या कामाचं सगळं माझ्याच हातात असतं. काम हळू करायचं का वेगात करायचे. चांगलं करायचं का खराब करायचं. तुम्हाला मशीन मालकाला तासाप्रमाणे पैसे द्यावेच लागणार आहेत. पण हळू काम करून तास वाढवणं माझ्याच हातात आहे."

हे कसं होतंय पहा. वेगात काम करून हा मालकाचे आणि शेतकऱ्याचे तास कमी करणार आणि तोच वाचवलेला पैसा त्याला मिळावा अशी अपेक्षा बाळगणार . म्हणजे जो मालकाचा नाही होऊ शकत तो शेतकऱ्याचा काय होणार.मी हा विषय करे यांच्या बंधुच्या कानावर घातला तर ते म्हणाले द्या शंभरिक रुपये. दुसऱ्या दिवशी मी ऑपरेटरला शंभर रुपये दिले तर तो म्हणे, " फक्त शंभर. अहो लोकं हजार, दीडहजार देतात. मला खूष ठेवले तर मी मशीन वेगात चालवून तुमचा फायदा करून देईल." झालं मग हा माणूस माझ्याकडून रोज पैशाची अपेक्षा करत असे त्यामुळे मी त्याला दोनशे रुपयाचा रतीब घालत असे. पैसे मिळत नाहीत तो पर्यंत तो माझ्याकडे असं काही बदल्याच्या भावनेने बघायचा की विचारू नका. 

काम चांगलं झालं तर खुशीने बक्षीस देणारा मी माणूस आहे. हजार, दीडहजार बक्षीस देणे ही काही फार मोठी बाब नाही. मी माझ्या शेतात दगडं उचलणाऱ्या महिलांना हजार रूपये बक्षीस दिले. काय आनंद झाला होता त्या महिलांना. पण ऑपरेटरच्या अशा टिपिकल वागण्याची मला भयंकर चीड आली होती. एक जुनिअर मशीन ऑपरेटर होता. बकेटची पिन लूज झाली किंवा इतर तत्सम कामासाठी तो मशीन चालू ठेवून दुरुस्त करायचा. असा त्याने किमान अर्धा तास वाया घालवीला असेल.म्हणजे या पिन दुरुस्ती टाइम साठी मी पैसे मोजले आहेत.

ब्लास्टिंगच्या होलचा दर आता सिझन असल्यामुळे अडीच फूट होल सव्वाशे रुपये तर पाचफुट होल अडीचशे रुपये आहे. ऑफ सिझनला हा दर दहा, वीस रुपये कमी असतो. या मशीन मागे तीन ब्लास्टिंग करणारे ट्रॅक्टर होते. ते प्रामाणिकपणे पाच फूट होत मारतही असतील . त्यांची होल मारण्याची पद्धत अशी असे की, पहिला माणूस तीन फूट पारने अडीच फूट होत मारतो. दुसरा माणूस त्याच अडीच फूट होल मध्ये सहा फूट पार घालतो आणि ते होल पाच फूट करतो. किंवा कधी डायरेक्ट पाच फूट होल केले जात असे.विश्वास ठेवून मी ते काम पूर्णवेळ पहातही नव्हतो. दिवसाला ते शंभर, सव्वासे होल मारत असत. पण एकदा नेमकं असं झालं शेवटचे होल त्यांनी अडीच फूट मारले आणि दुसऱ्या माणसाने ते पाच फूट केले नाही. याबद्दल त्यांना विचारले तर म्हणे पाच मारणारच होतो पण ट्रॅक्टरचे डिझेल संपले म्हणून राहिले.आमच्या बोलण्याचा परिणाम म्हणून शेवटी त्यांनी ते होल बार न उडविताच सोडून दिले. त्यानंतर मग ते गेली वीस वर्षें कसे प्रामाणिकपणे हा व्यवसाय करत आहेत. अडीच फूट मारलं आणि पाच फूट सांगितलं असं कधीच झालं नाही. पण मी म्हणालो तुमचं शंभर टक्के खरंही असेल पण मी डोळ्यांनी पाहिले ते खरे समजायचे का तुम्ही सांगताय ते. मी त्यांच्यावर अविश्वास दाखयतोय असं समजून त्यांना वाईट वाटले असे त्यांनी बोलून दाखविले .रात्री सव्वाएक वाजता पण मी विहिरी बाहेर बसून मारले जात असलेले होल बघत असेल असे त्यांना वाटले नसेल.दुसऱ्यांदा अडीच फूट पार वापरलेली आणि होल अडीच फुटच ठेवलेले मी पाहिले ,असा प्रकार त्यांनी पाच, दहा होलच्या बाबतीत नक्की केला असेल. त्याबद्दल मी त्यांना विचारलं तरी हे लोकं त्यांचच कसं खरं असे बोलत होते. निगरगठ्ठ आहेत ही माणसं. शेतकऱ्यांच्या कष्टाच्या पैशाची यांना जाणीव नाही.

22 आणि 26 रोजी रात्रंदिवस काम सुरु होते. दोन्ही रात्री मी शेतातच होतो. 23 रोजी तर मी 14 किलोमीटर चाललो.कष्ट,श्रमाचे काही नाही हो . पाणीप्रश्न मार्गी लागावा इतकच.

घरामागील विहीर मी मोठी केली. याकामासाठी 568 सुरुंग / होल उडवावे लागले आणि एक्सकॅव्हेटर मशीन 33 तास चालले.यामुळे विहिरीचे पाणी किती वाढले तर विशेष नाही .हे सारं काही पाण्यासाठी सुरु आहे. आशा आहे की भविष्यात या कामांचा फायदा होईल.

लेखक...

योगीराज देवकर.

Motivation Academy.